(бахши дуввум, давраи севвум)
Муқовимат, суйқасдҳои нобарор ва музокирот
Наҳзати исломии Тоҷикистон дар даврони ҳиҷрат дар Афғонистон фақат бо масоили муҳоҷирон пойбанд набуд. Устод Нурӣ ва ёронаш ба хубӣ дарк карда буданд, ки роҳи бозгашти онҳо ва муҳоҷирони ғарибуфтодаро танҳо муборизаи яроқнок метавонад боз ва ҳамвор бикунад. Дар ҷо-ҷое аз сӯҳбатҳои сарони ҲНИТ шумо дар бораи табдили ҳизб ба Ҳаракат ва пайваст шудани идораи Қозиёт, машоих ва ҳизби демократу Растохез ва Лаъли Бадахшон маълумот ба даст овардед. Ҳизби наҳзат дар Афғонистон ба Ҳаракати Наҳзати Исломӣ табдил шуд ва Шурои ҷиҳодии он бо ҷамъу ҷур кардани неруҳои парокандаи ба Афғонистон ҳазиматкарда шуруъ кард.
Замоне, ки Ҳизби Наҳзат ба Ҳаракати наҳзати исломӣ табдили ном кард, намояндагиҳои он на фақат дар Афғонистон ҳамчунин дар Эрон ва Покистон ҳам шурӯъ ба фаъолият карданд. Масъулияти намояндагии Ҳаракати наҳзати исломӣ дар Исломободро устод Муҳаммадшариф Ҳимматзода ва аз Эронро устод Ҳоҷӣ Акар Тӯраҷонзода бар ӯҳда доштанд. Дар Маскав-пойтахти Русия ҳам созмоне бо номи Шӯрои ҳамоҳангии неруҳои демократӣ дар раъси Отахон Латифӣ, собиқ хабарнигори «Правда» ва ноиби пешини риси Шӯрои вазирони Тоҷикистон ва Ҳабиб Сангинов, сардори собиқи ГАИ-и ҷумҳурӣ ташкил ёфт, ки ба намояндагӣ аз Ҳаракат амал мекард. Шахсиятҳои муътабари мазҳабии кишвар, ки акнун дар ҳолати фирор ва оворагӣ дар Афғонистон қарор доштанд бо ин Ҳаракат мулҳақ шуданд. Албатта, ки кишварҳои олами ислом ва бахусус Ҷумҳурии исломии Эрон ҳамроҳ ва дар канори ин Ҳаракат буд.
Мавлавӣ Муҳаммадшариф Ҳимматзода, раиси собиқи Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон аз як ҳолати таърихие ёдовар мешавад, ки мунҷар ба пайваст шудани қозии пешини Тоҷикистон ба ин Ҳаракат шудааст:
«Дар вохӯрӣ дар ҳузури Вилоятӣ (Алӣ Акбар Вилоятӣ, вазири умури хориҷии вақти Ҷумҳурии Исломии Эрон) дар бораи ташкили Ҳаракат ва низ дар бораи бахшҳои он ва ҳамчунин масъулияти афрод дар ин ҳаракат маълумот додам. Дар ин ҷо аз оқои Тураҷонзода даъват кардам, ки ба Ҳаракат ҳамроҳ бишаванд. Устод Тураҷонзода гуфт, ки ҳанӯз намедонад ба ҳайси кӣ биравад. Гуфтанд, бояд мушаххас бишавад, ки бо чи масъулияте хоҳанд пайваст. Ман гуфтам ин масъаларо намешавад дар инҷо ҳал кард. Ҳамин тавр, аз ин ба пас байни мо ва устод Тураҷонзода ва устод Нурӣ алоқа барқарор шуда буд ва мо тавассути мухобира сӯҳбатҳо доштем. Устод ҳам даъват карданд аз ҷаноби Тӯраҷонзода, ки биоянд. Билохира, баъд аз чанд моҳ устод Тӯраҷонзоа ба Покистон омаданд ва мо ҳамроҳ ба Кобул рафтем. Тақрибан миёнаҳои тобистон буд. Дар Кобул дар сафорати Эрон як ҷаласаи маҳдуде бо иштироки банда ,устод Нурӣ, устод Тураҷонзода, Шодмони Юсуф ва як бародари эронӣ доир шуд ва тасмим бар ин шуд, ки масъулияти муовинати аввал ба дӯши оқои Тӯраҷонзода вогузор шавад». «Фараж» феврали соли 2009
Устоди зиндаёд Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, раҳбари Ҳаракат ва Шурои ҷиҳодӣ дар сӯҳбат бо Салими Аюбзод, хабарнигори радиои «Озодӣ» дар соли 1994 аввалин талошҳо барои ташкили Ҳаракати наҳзатро чунин ёдоварӣ кардааст:
«… худи ин ҳизбу ҳаракатҳо пароканда буданд ва ҷудоии онҳо яке аз сабабҳои шикасташон шуда буд. Дар Тоҷикистон идораи қозиёт буд ва гурӯҳи машоихи мусулмон ва Ҳизби наҳзати исломӣ, ки ҳамагӣ ба қишри мусулмони кишвар такия мекарданд. Инчунин Ҳизби демократии Тоҷикистон буд, Созмони “Растохез”, “Лаъли Бадахшон” ва бисёр созмонҳои дигари озодихоҳ. Ҳадафи онҳо озодӣ, истиқлолияти кишвар ва демокросӣ буд, вале барои ин ҳадафҳо ҳар кадом ба таври худ амал мекард. Ҳамоҳангие дар миён вуҷуд надошт. Яъне бо сабаби он ки ҷудо аз ҳам буданд, яке аз сабабҳои шикасташон ҳамин буд.
Бино бар ин вақте мо ба ин ҷо омадем, пеш аз ҳама фаъолияти Ҳизби наҳзати исломии худро боздоштем ва гуфтем, ҳамон наҳзате, ки ҳанӯз баъд аз духули артиши Русия дар кишварҳои Осиёи Миёна як наҳзати исломӣ вуҷуд дошт ва онро мо дар соли 1973 эҳё кардем, ҳамонро идома медиҳем. Ҳарчанд бе ин ҳам он идомаи худашро дошт, валекин мо ҳизбро аз фаъолият манъ кардем ва гуфтем, ки тамоми идораи Қозиёт ва тарафдорони он, машоих ва тарафдорони онҳо ва инчунин Ҳизби демократӣ, созмони “Растохез”, тамоми мардуми мусулмон ва миллати озодихоҳи Тоҷикистон, ки имрӯз ин мусибат болояшон омадааст, ҳама метавонанд, ки дар ин Наҳзат дохил бошанд ва ҳама метавонанд, ки дар ҳайати як танзими ягона шурӯъ ба фаъолият кунанд.
Ҷои шак набуд, ки қавитарини ҳамаи ин аҳзобу созмонҳо Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон буд ва ҳаст. Дар ҳиҷрат дар Афғонистон низ бештар мардумоне буданд, ки агар аз ин ҳизб ҳимоят намекарданд, ба ҳар ҳол пайвандҳои бештаре бо он доштанд, дар нисбати аҳзоби дигар». «Роҳи душвори сулҳ». Мусоҳиб Салими Аюбзод.Теҳрон соли 1995
Устод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар идомаи суҳбаташ мегуяд, ки вай намехост масъулияти раҳбарии ин Ҳаракатро бар дӯш бигирад. Вале ҳам талаби пайравону ҳамандешон, ҳам шароити болои мардум омада ва ҳам масъулияти бозгашту бозгардонидан ба ватан ӯро водор кард, ки ин масъулиятро бар зимма бигирад:
«Вале аз ҳама муҳимаш, шахсан ман намехостам, раёсати танзимро бар зимма бигирам. Вақте ҷаласаҳои аввалинро дар хориҷ гузарондем ва метавонем, бигӯем, ки ҳанӯз ҳам мо намехостем, ки масъулияти раҳбарии онро бар дӯш бигирем. Ончи ошкоро ба назар мерасид, ин буд, ки аксари масъулону фаъолони наҳзат ва ҳизбу созмонҳои дигар дар он вақт рӯҳан шикаст хӯрда буданд ва маъюс аз ин мусибатҳое буданд, ки болояшон омада буд. Бинобар ин онҳо ҳатто бо оби чашм аз мо талаб карда буданд, ки раҳбариятро бар ӯҳда бигирем. Хуб, роҳи дигаре набуд. Қабул кардем ва шурӯъ ба фаъолият кардем ва қабл аз ҳама аз муҳоҷирин шурӯъ кардем. Ва мо чунин фикр кардем, ки барои бақои ин миллат, барои ҳифзи садҳо ҳазор муҳоҷире, ки бо вуҷуди сахтиҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва ҳарбию сиёсӣ дар шимоли Афғонистон дар ин минтақа паноҳ ёфта буданд ва барои ҳифзи ҳуқуқи наздик ба як миллион нафаре, ки дар кишварҳои дигар паноҳанда шудаанд, барои бақои онҳо ва бозгашти сарбаландонаи онҳо, мо ҳақ надоштем, ором биншинем ва ё аз пайи зиндагии худ бошем. Мо худро масъули ин ҳол мешумурдем. Ва барои дифоъ аз ҳуқуқи ҳамватанони худ роҳи дигаре надоштем, ба ҷуз ин ки амалиёти низомиро шурӯъ кунем. Бинобар ин гурӯҳҳои пароканда ва маъюсшудае, ки баъд аз шикаст дар ҷангҳои дохили Тоҷикистон, ба ин тараф, ба Афғонистон гузашта буданд, онҳоро даъват кардем ва як низому тартибе ташкил кардем ва алҳамдулиллоҳ, тавонистем, гурӯҳҳои зиёдеро сарҷамъ кунем, онҳоро мусаллаҳ кунем ва ҷиҳоду муборизаро шурӯъ кунем. Хуб, дар ҳақиқат ҳам ҳамин ҷиҳоду муборизаи мо боиси он гардид, ки бори дигар ин миллати ҷафокашидаро ин абарқудратҳо бишиносанд». «Роҳи душвори сулҳ».
Шурӯъи муборизаҳои мусаллаҳона ба манзури бозгашт ба ватанро дигар аз масъулони он замони ҲНИТ низ дар суҳбатҳояшон гушнишон кардаанд. Дар суҳбатҳои расонаии Давлати Усмон ҳам ишораҳое мерафт, ки дар Фархори Афғонистон 250 размандаро дар як даста ҷамъ ва машқу тамриноти онҳоро ба роҳ мондааст.
Аммо қабл аз шурӯи музокирот ва таъйини ҳайати гуфтушуниди ҷониби оппозитсион Ҳаракати наҳзати исломии Тоҷикисон бо ҳамаи неруҳои ҳамроҳаш дигарбора табдили ном карда ва бо номи Иттиҳоди Неруҳои Оппозитсиони Тоҷик муборизаи худро идома дод.
Дар инҷо як нуктае, ки месазад тазаккур кард ин аст ки ҳанӯз дар Тоҷикистон дар як мулоқоти миёни устодон Сайид Абдуллоҳи Нурӣ ва Ҳоҷӣ Акбар Тураҷонзода дар яке аз деҳаҳои куҳистони Ромит, ки Ризвон Содиров низ ширкат кардааст, суҳбатҳо дар бораи масъалаи идомаи муқовимат ва мубориза сурат гирифта будааст.
Устоди марҳум Муҳаммадшариф Ҳимматзода дар як сӯҳбаташ дар ин бора хеле ба таври фишурда ишора кардааст:
«…. Ҳаракат танзиму ташкил шуда буд. Вале дар дохил, дар Ромит ва ҳанӯз ба Афғонистон норафта, баъзе сӯҳбатҳо миёни устодон Нурӣ ва Тӯраҷонзода, ки кӣ бояд роҳбариятро минбаъд ба ӯҳда бигирад, сӯҳбатҳо шуда будааст. Аммо дар Афғонистон дигар ин масъала матраҳ нашуда буд. Чаро, ки устод Нурӣ таъин шуда буд ва ӯ шахсан наметавонист, ки ин тасмимро бидуни назари роҳбарият ва Шӯрои ҷиҳодӣ тағйир диҳад». «Фараж» феврали соли 2009
Солҳо баъд, бархе аз огаҳони он мулоқоти то кунун мунъакиснашудаи устодон Сайид Абдуллоҳи Нурӣ ва Ҳоҷӣ Акбар Тӯраҷонзода гуфтанд, ки ин мулоқот ба эҳтимоли зиёд дар авоили декабри соли 1992 баргузор шуда ва дар ҳақиқат Ризвон, ба унвони фармондеҳи Артиши Наҳзати Исломӣ, ки ҳамоно муқовиматро дар дохили кишвар идома медод, ҳузур доштааст.
Ризвон ба онҳо суол мекунад, ки роҳбар барои оянда кӣ аст? Устод Нурӣ посух медиҳад, ки ҷаро бояд роҳбар бикобем, дар ҳоле, ки роҳбарамон мушаххас аст. Аммо Ҳоҷӣ Акбар Тураҷонзода мегуяд, ки на, аз ин ба пас роҳбари мо Шумо ҳастед ва тавофуқ мешавад, ки устод Нурӣ ба ҳайси роҳбар ва Ризвон минҳайси фармондеҳ мубориза идома хоҳад ёфт ва устод Нурӣ таъминоти ҷабҳаи ҷангро бар душ мегирад.
Он хона як кат доштааст ва вақте фурсати хоб меояд устод Нурӣ мегуяд, қозидомулло ин кат аз шумо аст. Аммо устод Тураҷонзода арзи сипос мекунад ва руи кат устод Нурӣ шабро саҳар мекунад.
Суоли дигари Ризвон ин будааст, ки ҳадафи ҷангамон чӣ аст ва барои чи бояд биҷангем. Агар бигуед, ки барои ҳуқуқи башар, барои курсӣ ва ё барои ҳар чизе дигар ман ҳамроҳатон нестам ва агар ҳам бигуед, ки барои давлати исломӣ вале баъди 50-60 сол ман ҳамроҳатон нестам ва агар эълон кунед, ки ҷанги мо барои ислом аст ман ҳамроҳатон ҳастам. Устод Нурӣ он замон гуфта будааст, ки вақте Ризвон бо ин оҳангу бо ин ният суол дод, муҳаббати Ризвон ба ҳайси на фақат як фармондеҳ, ба сифати як фарзанд дар қалби ман ҷой гирифт. Вале мутаассифона Ризвон то ба охир ба роҳбарият содиқ намемонад ва ба ҷиноятҳо ва қатлҳое даст зад,ки дар ҳеҷ чавкот ва муқаррароте намегунҷиданду созгор набуданд.
Ризвон Содиров вақте фармондеҳ таъйин мешавад, танзими ҷузву томҳои Артиши Наҳзати исломиро дуруст ба роҳ мемонад ва муваффақ ҳам мешавад, ки ҳамаро зери як сақф ва таҳти итоати як маркази фармондеҳӣ биоварад. Амалан ӯро вазири дифоъи ҳукумати дар табъиди Тоҷикистон муаррифӣ мекарданд. Аммо Ризвон Содиров мағруру мутакаббир мешавад, то ба ҳаде, ки бидуни қазоват афродро худаш бе маҳкама ва додгоҳе ба қатл мерасонд.
Ҷалолиддини Маҳмуд, яке аз собиқадорони ҲНИТ, ки дар зиндон даргузашта шуд, дар як сӯҳбаташ бо расонаҳо роҷеъ ба фармондеҳ Ризвон Содиров чунин мегуяд: «Як чунин таҷриба ҳам ба кор гирифта шуда, ҳамаи нерӯҳоро зери назорати Ризвон супорида буданд. Ризвон аз худ рафту мухолифат ва нофармонӣ кард ва дарди сар шуд. Пас аз ин устод чунин тасмим гирифт, ки ҳар фармондеҳ дар алоҳидагӣ бо ӯ ҳамсӯҳбат шаванд, на ба воситаи якдигар. Вақте Мирзохуҷа Низомро мехостанд, фармондеҳи кулли минтақа эълон кунанд, устод аз ин ранҷид, ки ӯ ҳам шояд ба як Ризвони дигар табдил шавад. Устод дастур дод, ки Муҳаммадрӯзӣ, Шайх ё Мирзохӯҷа Низом ҳар кадоме мустақим ба ӯ муроҷиат кунанд. Ҳарчанд онҳо нисбат ба ҳамдигар эҳтиром доштанд, аммо расман якдигарро итоат намекарданд».
Дар ҳар сурат Ризвон Содиров на он нафаре будааст, ки раҳбарони Шурои ҷиҳодии Ҳаракати Наҳзати Исломии Тоҷикистон рӯи он ҳисоб карда буданд. Зимнан, вақте ҳам муҳокимаи масъалаи таъйини Ризвон дар ҷаласаи Шӯрои ҷиҳодӣ матраҳ мешавад, хелеҳо мухолифат мекунанд, аммо аз онки вай то инки ба Афғонистон бирасад бо неруҳои ҳукумати Раҳмонов ва пуштибонҳояш дар дохил танҳо меҷангид ва соҳиби обрӯи баланд гардида ва дар васфаш ҳатто шеъру афсонаву достонҳо эҷод шуда буд, ӯро фармондеҳи кулли қуво таъин карданд.
Вале чуноне гуфтем вай, баъдҳо маълум шуд, омили нуфузии хориҷиҳо буд ва ба ҳамин ҷиҳат ёғӣ шуд. Хайриддин Қосим, хабарнигори собиқи телевизиони Тоҷикистон, ки дар он солҳо ба асорати Ризвон меафтад, бо нашри силсиламатолибе аз баъзе аз нақшаҳои шуми ӯ мегуяд:
«Ризвон дар поёни соли 1994 тасмим ба террори раҳбарони Наҳзат гирифт. Вай ибтидо қасд дошт, ки ба баҳонаи наздик будани Баҳораки Бадашон ба марзи Тоҷикистон қароргоҳи марказии наҳзатро ба Толиқон ба ин маҳал интиқол диҳад. Вай то поёни соли 1994 умед дошт, ки устодон Нурӣ Тураҷонзода ва Ҳимматзодаро ба Баҳорак меорад. Аммо дар оғози соли 1995 Ризвон фаҳмид, ки дигар кор аз кор гузаштааст.
Афроди наздик ба вай аз Раёсати Наҳзат хабар доданд, ки инак мавзӯъи барканориаш аз фармондеҳии артиш матраҳ мебошад. Бо шунидани ин хабар дар пайи террори ҳар се роҳбари Наҳзат шуд. Ба ин мақсад се гуруҳро омода кард. Сарпарастии дастаеро, ки мебоист дар шаҳри Толиқон устод Нуриро ҳадафи террор қарор диҳад, Зариф ном муҷоҳид аз миёни муҳофизони шахсии Ризвон ба уҳда дошт. Ман вайро хуб мешинохтам. Зеро дар рӯзҳои аввали вуруди мо ба Баҳорак дар хонаи Ризвон дар лаҳзаҳои фориғ аз нигаҳбонӣ ба акаи Абдураҳмон-ошпази шахсии Ризвон дар пухтани ғизо ёрӣ мерасонд. Чашмонаш аз дуди ҳезуми тар ба сӯзиш меомад. Ба андешаи банда Зариф асрори зиёде аз ҷиноятҳои Ризвон медонист. Инак Ризвон ва Баҳроми бародараш вайро барои террори устод Нурӣ тайёр карданд. Бо се тан аз муҷоҳидон таҷҳизоти ҳидоятшаванда аз роҳи дурро бардошта дар наздикии хонаи Нурӣ ҷойгир карданд. Бар асоси дастури Ризвон ва Баҳром мебоист ҳангоми утсод Нурӣ минаи идорашаванда аз роҳи дур тарконда мешуд. Аммо Зариф аз ин кор худдорӣ кард. Яке аз ҳамроҳони худро ба Кумитаи амнияти Наҳзат фиристод ва пайғом дод, ки довталабона ҳозир аст худ ва таҷҳизотро ба онҳо супорад. Зеро қасди куштани ҳеҷ мусалмони бегуноҳро надорад. Вайро гирифтанд ва зиндонӣ карданд. Асли ҳолисаро баён кард. Баҳром бехабар аз ин қазия дар интизори дарёфти хабари анҷоми суиқасд ба ҷони Нурӣ буд. Ҳар субҳ ба хонаи мо меомад ва мегуфт: «Бачаҳо бояд ду-се нафарро аз байн бардоранд. Имрӯзҳо хабарҳои хуше хоҳед шунид. Аммо аз касе ном намебурд ва фақат ба Толиқон, Исломобод ва Теҳрон ишора мекард. Чанд рӯз бо изтироб пушти сар гузашта шуд. Баъд аз чанд ҳафта мушаххас шуд, ки Абдуллоҳ ва Муҳаммадҷон ном ду тан аз афроди Ризвон, ки ба террори устод Тураҷонзода ба Теҳрон рафта буданд, дастгир шуданд. Амнияти Наҳзат ононро бо дастони баста ба Толиқон баргардонд. Пас аз анҷоми таҳқиқоту баррасиҳо озод карданд. Як миқдор пул ҳам дар ихтиёрашон гузоштанд ва онон ба унвони тоҷирони Наҳзат ба фаъолият пардохтанд. Гурӯҳе, ки барои террори устод Ҳимматзода ба Покистон рафта буд ҳадафи худро ошкор кард.» 11 октябри 2007 «Фараж» №41(43
Маълум аст ки рӯ ба ҳиҷрат овардани ҲНИТ ва пайравону тарафдоронаш аз рӯи иҷбор буд. Ҳамин тавр даст ба ҷиҳоду муборизаи мусаллаҳона задани он ҳам коре набуд, ки аз пеши худ анҷом дода бошанд. Ин роҳ чораи охирини бозгашт ба ватан буд. Афғонистон ва тамоми роҳбарони ҳатто байни ҳам дар ҳоли душманиву мухосимат дар ин амр кумаки Ҳаракати Наҳзати Исломирӣ карданд. Мавлавӣ Муҳаммадалии Файзмуҳаммад, раиси собиқи Комиссиюни тафтишотии ҲНИТба ин пурсиш, ки Наҳзат дар ҳиҷрат чаро даст ба муборизаи мусаллаҳона зад, ҳадафаш чӣ буд, чунин посух додааст:
« Ба ростӣ, то замони тарки ватан Наҳзати исломӣ ва мардуми бечораи тоҷик на силоҳи кофӣ доштанд ва на мутааллиқ ба ягон қудрати хориҷӣ буданд ва ҳар муқобилияте нишон медоданд, ба хотири дифоъ аз дину ҷону моли хеш анҷом медоданд. Табиъист, ки нияти таҷовуз ба ҳарими касеро надоштанд ва бо касе кинаву адоват дар дил намепарвариданд ва бо ҳама гуна ҷангу хунрезӣ мухолиф буданд. Мардуме, ки дар даст силоҳ надошт ва барои ҷанг омода набуд мавриди зулму ситам қарор гирифтанд ва роҳи ягонаи халоси ёфтани худро дар ҳиҷрат диданд. Чун ба Афғонистон рафтанд, ягона роҳи баргашт ба Ватан ва бозгардондани молу мулк ва хонаву дари хешро дар муқовамати мусаллаҳона диданд, зеро бо зӯргӯ танҳо бо забони зӯр сӯҳбат карда метавон, на бо нармию мулоиматӣ. Пас аз он шӯрои ҷиҳодиро ташкил доданд ва силоҳи кӯҳнаро аз афғонҳо харида, муборизаро оғоз намуданд. Ба таври хулоса гӯем, ҳиҷрати мо барои дифоъ аз ҷон буд ва муқовамати мусаллаҳонаи мо барои баргаштан ба ватан ва гирифтани ҳуқуқҳои аздастрафта». «40 соли наҳзат. Хотира, андеша,дидгоҳ».Душанбе-2013
Ҳаракати Наҳзати Исломии Тоҷикистон, ҳамчуноне тазаккураш рафт дар Афғонистон ба масобаи як ҳукумат фаъолият мекард. Раис ва муовинони он бо намоянда ва диломатҳо давлатҳои хориҷӣ, бо масъулони ташкилотҳои байналхалқии ҳомии ҳуқуқ ва созмонҳои ҷаҳонии хайрия дидору мулоқот мекарданд. Аз инҷо буд, ки нахуст ин Ҳаракати Наҳзати исломӣ буд, ки тарҳи сулҳу оштиро матраҳ кард ва мубориза ва ҷиҳодашро ба хотири ҳамин музокира ва бозгашт ба ватан ва таъмини сулҳу оштӣ медонист. Ҳам муқовимат ва ҳам барои дарёфти сулҳу оштӣ нишастан сари мизи музокирот даъват мекард. Мисли онки устод Нурӣ ва ёрони вай садсолаҳо ҳукумат карда бошанд, ҳама кору амалашонро ба таври мутавозин ва муваффақона ва тибқи барнома пеш мебурданд.
Дар сангарҳои ҷиҳоду муқовимат ҳам ба тавфиқу барор даст меёфтанд. Вале аз тарафи Ҳаракати Наҳзат ва масъулони он ошкоро эълон мешуд, ки сари мизи музокирот танҳо бо Русия хоҳанд нишаст, чун Эмомалӣ Раҳмонов ба унвони дастнишонда ва арӯсак ба ҳалли ҳеҷ масъала қодир ва мухтор нест. Устод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ он рӯзҳоро дар суҳбаташ чунин ёдоварӣ кардааст:
«Хулоса, ки ҳамин муборизаҳои мо имрӯз, масалан, пешравиҳои мо дар Бадахшон, дар Вахиё боиси он гардид, ки сардамдорони режими Душанбе, ки борҳо эълон карда буданд, ҳаргиз намехоҳанд, бо мо бишинанд ва ҳатто Русия ҳам ин чизро намехост, инҳо маҷбур шуданд, бо мо сари мизи гуфтугӯ нишинанд. Мо аввалан мехостем, бо Русия, ки сабабгори асосии даргириҳо дар Тоҷикистон аст ва ё метавонем,бигӯем, ки таъсири хеле бузург дорад дар қазияи Тоҷикистон, вориди гуфтушунид шавем. Яъне талаби мо буд, ки ҳама чиро дар Тоҷикистон Русия ҳал мекунад, пас бояд бо Русия тараф бошем ва бо он биншинем. Ва ҳамин тавр ҳам шуд. Бо Русия нишастем, то инки музокираро бо режими Тоҷикистон таҳррезӣ кунем. Ва даври аввали музокирот дар Маскав гузашт. Ҳарчанд режими Душанбе ба ин мулоқот хеле хунукназарӣ карданд ва ҳайъатеро ба он фиристоданд, ки ҳеч салоҳияте надошт, локин бо вуҷуди ин ҳама як умеде буд дар инки шояд ин қадамҳои аввал барои оштӣ бошад, шояд як роҳ, як даре ёфтем, ки онҳоро бори дигар огоҳ кунем, ки ин коре ки ба вуҷуд омадааст, ба манфиати миллати тоҷик нест. Ва даври дуюм дар Теҳрон ҳам чизе натиҷа надод, валекин натиҷааш ҳамин буд, ки онҳо якҷоя нишастанд, қишрҳои миллати тоҷик як ҷо нишастанду якдигарро диданд ва шояд ки ҳамин чизҳо як таъсире бахшиданд. Ва имрӯз ҳам, ки мову Шумо сӯҳбат мекунем, як нишасте, шӯрое ва ё машварате дар Теҳрон идома дорад ва ин ҳам иншоаллоҳ ки, чӣ хеле ки ман бо баъзе афрод аз ҳайъате ки аз Тоҷикистон омадааст, сӯҳбатҳо доштам, фаҳмидам, ки инҳо чизеро дарк кардаанд. Яъне ин нирӯҳои низомӣ ва муҷоҳидине, ки аз тарафи Наҳзати исломии Тоҷикистон ҷамъ карда шуд ва онҳо шурӯъ ба мубориза карданд, боиси ин шуд, ки ҷониби мухолиф як қишри дигари мардуми Тоҷикистонро бишиносад ва бидонанд, ки миллати тоҷик танҳо онҳое нестанд, ки ҳоло дар кишваранд, балки наздик ба як миллион нафар тоҷики дигар дар берун аст, ки фикру андешаи дигар доранд. Имрӯз онҳо ҳам барои бақои ҳамин миллат фикр мекунанд ва ба хулосае омаданд, ки бояд мо забони ҳамдигарро бифаҳмем, бояд ки фикри якдигарро бифаҳмем. Дар ҳақиқат, дар ҳоли ҳозир ҳам, мо ҷонибдори он ҳастем, ки чун дар ин ҷанге, ки дар Тоҷикистон идома меёбад, ғолибан тоҷикҳо аз байн мераванд. Агарчи дар миёни аксарҳои режими коммунистӣ баъзан муздурони русӣ, ӯзбакӣ ва ҳатто тоторӣ ҳам ёфт мешаванд, ки ба хотири дарёфти пул меоянд ва ҷанг мекунанд, локин аксарият бачаҳои тоҷик, фарзандони мусулмон ҳастанд. Масалан, дар ин авохир асирҳое, ки аз тарафи режим ба дасти муҷоҳидини артиши Наҳзати исломӣ афтоданд, ман онҳоро дидам, ҳама ҷавононе ҳастанд, ки на тарафдори режими коммунистиянд ва на тарафдори ягон ҳизбу созмон. Онҳо мехоҳанд, ки озод бошанд, мехоҳанд ки амният дошта бошанд ва дар ин синни ҷавонӣ орзуҳои худро амалӣ кунанд. Дигар коре надоранд ба ҳеч чиз ин бечораҳо. Ман онҳоро ба муҳоҷидини худ нишон додам, ба муҷоҳидине ки аз ғояти мусибати зиёд шадидан интиқомталаб буданд, нишон додам ва гуфтам, шумо имрӯз киро мекушед, ана ҳамин додаракҳои худро мекушед. Имрӯз душманони миллати тоҷик мехоҳанд, ин миллатро заъиф бисозанд, ин миллатро аз байн бубаранд. Озодию истиқлолият ва якпорчагии ин миллатро аз он бигиранд. Барои ҳамин шумо бояд коре бикунед, ки бо бародарҳои худатон забон биёбед, коре кунем, ки якдигарро бифаҳмем ва ҳарчи зудтар тоҷикон битавонанд, як давлати миллӣ ва мустақили худро ба вуҷуд оранд.” «Роҳи душвори сулҳ» Мусоҳиб Салими Аюбзод. Теҳрон, апрели соли 1994
Ин сӯҳбатҳои устоди равоншод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар соли 1994 дар даври дуввуми музокирот дар Теҳрон доир шудааст.
Аммо дар оғоз Раҳмонов ва бақия масъулони режими дастнишондаи русҳо аслан ҷонибдори музокирот набуданд, балки мегуфтанд ҳеҷ оппозитсияе вуҷуд надорад ва бо онҳо сари миз нахоҳанд нишаст.Вале,ҳодисаи посгоҳи 12 дар минтақаи Сари Ғори Шурообод, ки боиси кушта шудани 25 афсару сарбоз ва ба хоку туроб бадал гаштани ин дидбонгоҳи марзӣ шуд, сабаб шуд,ки фикру назарашон тамоман иваз шавад ва бе онки эълон кунанд Русия талаби ҲНИТ ҷиҳати нишастан сари мизи музокиротро пазируфт, Евгенний Примаков, раиси Хадамоти кашфи хориҷии Русия( СВР) ба мулоқоти ӯ ба Афғонистон омад. Худи устод Нурӣ он лаҳзаҳоро дар як сӯҳбаташ бо хабарнигори «Озодӣ» чунин тавсиф кардааст:
«Воқеан, соли 1993 мо дар Кобул бо Евгений Примаков мулоқот доштем, ки он баъд аз вуқӯи ҳодисаи марбут ба постгоҳи 12-ум сурат гирифта буд. Дар ин мулоқот метавон гуфт, аввалин бор масъалаи бо роҳи гуфтушунид ҳал гардидани қазияи Тоҷикистон ба миён омад ва он замон Примаков пешниҳод намуд, ки чаро масъалае, ки бо роҳи гуфтушунид ҳал шуданист, бо роҳи хушунат ҳал гардад. Мо ҳам дар ин вохӯрӣ омодагии худро барои музокирот ва расидан ба сулҳ эълом кардем ва аз ҷумла гуфтем, ки мо мазлумем, аз хонаву кошонаи хеш берун карда шудаем ва имрӯз, ки мехоҳем баргардем ба манзилу Ватани хеш, нерӯҳои Шумо намегузоранд, ин кор сурат бигирад. Агар Шумо роҳеро пайдо намоед, ки мо битавонем баргардем ва касе дар ин роҳ садди мо нагардад, мо ҳозирем, пушти мизи гуфтушунид нишинем. Метавон гуфт, ки ин аввалин сӯҳбатҳо барои дастёбӣ ба сулҳ буд. Соли 1997, вақте Созишномаи сулҳ дар Маскав ба имзо расид, Евгений Примаков аз ин хусус ёдовар шуданд ва иброз доштанд, ки мо хишти аввали бинои сулҳро ҳамроҳ бо ҷаноби Нурӣ гузошта будем ва имрӯз ҳам охирин хишти ин биноро бо ҳам мегузорем. Мо мулоқоти танҳо ба танҳо надоштем ва вохӯрии мо дар ҳузури намояндагон ва ҳатто раисиҷумҳури вақти давлати исломии Афғонистон, сурат гирифта буд. Сӯҳбати мо асосан бо кӯмаки тарҷумон мегузашт, вале дар ин миён ману Примаков як каме бо забони русӣ бо ҳам гуфтугӯ ҳам намуда будем. Инҷо бояд ёдовар шуд, ки се соли музокирот байни тоҷикон он қадар натиҷаи ризоиятбахш надод. Баъд аз он ки ҷаноби Примаков вазири умури хориҷии Русия таъин гардид, ҳайати намояндагоне, ки аз ҷониби Русия буданд ва ҳам ҳайате, ки дар музокирот байни тоҷикон ширкат мекарданд, тағйир ёфтанд ва баъд аз ин таҳаввулот, фикр мекунам, ҳудуди як сол нагузашта, музокирот натиҷаи худро дод ва Созишнома ба имзо расид». «Роҳи душвори сулҳ». Абдуқаюми Қаюмзод, Мусоҳиба бо муассис ва раҳбари Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон (ҲНИТ), устод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ. 27-уми апрели соли 2003
Дар робита ба мулоқоти худ бо ин мақоми баландпояи ҳукумати Русия устод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ дар суҳбат бо Салими Аюбзод тафсили бештар дода таъкид мекунад, ки баъди онки Евгенний Примаков вазири хориҷии Русия таъин шуд, пешравиҳо дар раванди музокироти ҳукумат бо оппозитсион ба вуқуъ пайваст:
«Воқеан ман ҷаноби Примаковро дар қиёс бо дигар афроди русу русзабон як гуна дигартар дарёфтам. Ҳис кардам бо мардуми мусулмон алоқмандии бештар дорад, хуб мефаҳмад, бомутолиъа аст ва ба фикрам, дар робита ба мардуми мусулмон, ҳамаи мардуми мусулмон, на танҳо тоҷикон, кӯшиш мекард, ки масъалаҳои мавҷударо ҳал кунад ва ё ба ҳалли онҳо кӯмак намояд. Аввалин мулоқоти мо ҳамин таассуротро эҷод кард ва ман дидам, ки як одами нармгуфтор аст ва суханаш аз дохили дилаш меояд, барои некӣ, на барои ба бероҳагӣ кашидан ё мунҳариф кардан. Ҳис кардам, ба тоҷикон некӣ мехоҳад ва қадр мегузорад ба он ки тоҷикону русҳо солҳои зиёде бо ҳам зиндагӣ карданд. Паёми вай ин буд, ки ҷангро қатъ кунем ва бо роҳи дигар ба ҳадафҳомон бирасем. Ва дар ҷараёни гуфтушунидҳо низ расидан ба натиҷаҳо хеле сахт буд, гоҳе натиҷае ба даст намеомад ва намояндагони Русия дар гуфтушунидҳо ин гуна рафтор мекарданд, ки кас фикр мекард, онҳо ба масъала ҷиддӣ муносибат намекунанд. Вале аз он вақте ки Примаков вазири умури хориҷии Русия таъин шуд, мо дар фаъолияти намояндагони Маскав дар музокироти Тоҷикистон дигаргуниҳоро мушоҳида кардем. Акнун шахсиятҳое аз Русия намояндагӣ мекарданд, ки ҷиддитар ва тавонмандтар буданд ва ҳадафдортар буданд. Ва дар ҳамин давра буд, ки музокирот ҳам ба натиҷа расид ва сулҳ ҳам нуқтаи охирини худашро гузошт. Ва ҳангоми сӯҳбаташ дар Маскав дар рӯзи имзои созишномаи сулҳ он кас ёдовар шуд, ки мо хишти аввалро дар вақташ дар Кобул гузоштем, имрӯз хишти ниҳоиро дар Маскав мегузорем. Воқеъан метавон гуфт, ки саҳми ин одам дар расидани тоҷикон ба сулҳ бузург аст ба монанди саҳми оқои Вилоятӣ, вазири корҳои хориҷии Эрон, ки бештар бо оппозитсия сару кор дошт ва бо тамоми ҷиддият талош мекард. Яъне Примаков бо ҳукумати Тоҷикистон ва Вилоятӣ бо мо ҳамкориҳои наздик доштанд». «Роҳи душвори сулҳ» Мусоҳиб Салими Аюбзод. 21 июни соли 1994, Теҳрон.
Мулоқоти устод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ ва Евгенний Примаков, раиси Хадамоти иктишофи хориҷии Русияро метавон оғози музокирот миёни тарафҳои даргири ҷанг дар Тоҷикистон ҳисоб кард. Зеро дар ин дидор, ки барои ҳамаи ҷонибҳо ва бештар аз ҳама барои Ҳаракати Наҳзати Исломии Тоҷикистон муҳим буд Примаков ваъда дод ва ба уҳда гирифт, ки дар сурати қатъ кардани амалиётҳои низомӣ, Русия метавонад нақши миёнҷиро дар байни тарафҳои даргир дар Тоҷикистон бозӣ кунад. Ба бовари коршиносон ва огаҳони авзоъ маҳз пас аз ҳамон мулоқот кӯшишҳои дипломатияи Русия, Эрон, Афғонистон барои бо роҳи мусолиматомез ҳал кардани қазияи Тоҷикистон торафт вусъат мегирифтанд. Билохира, бо ҷаҳду талошҳои ин кишварҳо ва миёнҷигарии Созмони Миллали Муттаҳид рӯзи 5 – уми апрели соли 1994 дар шаҳри Маскав даври аввали музокироти сулҳи байни тоҷикон ба кори худ шурӯъ кард. Албатта, нақши Созмони Милали Муттаҳид дар амри баргузории музокиротро ҳам бояд ба таври хосса таъкид кунем. Чунки тамоми раванди музокироти тарафҳо таҳти сарпарастӣ ва миёнравии мустақими фиристодаи Дабири кулли СММ доир мешуданд. Ҳаройина бештар маълум мешуд, ки менависад Султони Ҳамад, муҳаққиқи раванди музокирот ва сулҳсозӣ дар Тоҷикистон, «бе дахолати миёнҷиёни хориҷӣ тоҷикони дар ҳоли ҷанг наметавонанд ба якдигар бовар кунанд ва сулҳу оштӣ намоянд. Русия, ки дар аввали даргириҳо ошкоро аз намояндагони Фронти халқӣ дастгирӣ мекард, дар нимаҳои дуюми соли 1993 билохира дарк кард, ки вазъи ноороми сиёсиву низомӣ дар минтақа, ба хусус дар Тоҷикистон, ки марзашро сарбозони он ҳифз мекунанд, ҷавобгӯи манофеи стратегии ин кишвар намебошад. Бинобар ин дар пай ҳалли мусолиматомези қазияи Тоҷикистон шуд. Дар ин самт сафари Е.М.Примаков, раиси хадамоти ҷосусии Русия, ки баъдан вазири корҳои хориҷа гардид, ба Кобул ва мулоқоти ӯ бо роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик Саид Абдуллоҳи Нурӣ, ки 31 июли соли 1993 (ҳамагӣ чанд рӯз пас аз ҳамла ба дидбонгоҳи 12 – уми марзбонҳои русӣ) барпо гардид, сарнавиштсоз буд».
Аммо русҳо бо ин вуҷуд пуштибонии худ аз ҳукумати дастнишондаашон дар Тоҷикистонро пинҳон намедоштанд. Ва дар ҳар мавриди имконпазир аз ворид кардани фишор ва мухолифат болои Ҳаракати Наҳзати Исломӣ даст барнамедоштанд.
Ҳоҷӣ Акбар Тураҷонзода, қоиммақоми Ҳаракати Наҳзати исломӣ ва роҳбари ҳайати музокиротии он аз мавриде ёдовар мешавад, ки ба маҳзи дахолати Анатолий Козирев кам монда буд музокирот комилан қатъ шавад. Устод Тураҷонзода мегӯяд вақте сари мизи музокирот нишастему Андрей Козирев, вазири хориҷи онрӯзаи Русия омаду бо тарафи музокиротии режими Душанбе салом карду бо як шамотату вақоҳат суҳбат кард, ки ҳузури мо ва вуҷуди мо ба инобат гирифта нашуд, баргаштаму гуфтамаш, ки «ҷаноби вазир, мо инҷо барои шунидани мавъиза (проповед)-и шумо наёмадаем ва шумо ба ҳайси мизбон барои ин беэҳтиромӣ то аз мо маъзарат нахоҳед, нишастан сари ин мизро муносиб намедонем». Баъд аз се рӯз Козирев расман узр мепурсад ва музокироти тарафҳо идома меёбад.
Аммо чуноне ҳам гуфтем музокироти миёни Ҳаракати наҳзати исломии Тоҷикистон ва ҳукумати дастнишондаи Русия ва Узбакистон дар Тоҷикистон ҳамзамон бо шиддат гирифтани амалиётҳо дар ҷабҳаҳо пеш мерафт. Ҳукумат ба тадриҷ мавқеъҳои худ дар шарқи кишварро аз даст медод:
Давлати Усмон, сардори Ситоди Артиши наҳзати исломии Тоҷикистон вазъи майдони ҷанг дар он шабурӯзҳоро дар як суҳбаташ бо шодравон Султони Ҳамад чунин баён мекунад:
« … дар ахирҳои соли 1995 ва аввалҳои соли 1996 дар дохили кишвар тавонмандии нерӯҳои мусаллаҳи оппозитсион хеле боло рафт. Дар якчанд амалиётҳои хеле калон дар Тавилдара неруҳои ҳукуматӣ якҷоя бо нерӯҳои низомии Русия натавонистанд, ки неруҳои мусаллаҳи мухолифини Тоҷикистонро аз байн бубаранд ва ё ҳадди аққал шикаст бидиҳанд. Соли 1994 якбор Тавилдара аз сӯи неруҳои мухолифин гирифта шуд, вале боз неруҳои мухолифин онро тобистони соли 1994 тарк карданд. Ва аммо соли 1995 баъди гирифтани он дигар мухолифин Тавилдараро тарк накарданд. Ҳарчанд амалиётҳои ҳарбии ҳукумат ҳамарӯза идома дошт, вале бесамар буданд. Тавонмандӣ ва муқовимати неруҳои мухолифин дар дохил зиёд шуд ва дар тобистони соли 1996 ин бартарият эҳсос гардид.» Султони Ҳамад. «Дар суҳбати соҳибдилон».Душанбе, «Деваштич»,2007
Албатта, ҳукумат даст рӯи даст наменишаст. Роҳи чора меҷуст. Бо ҳар роҳу васила талош мекард, ки як шикофе миёни фармондеҳони Артиши Наҳзати исломӣ, ки акнун дар навоҳии водии Қаротегин ҳукмфармо буданд ва роҳбарони онҳо ба вуҷуд оварад. Ғайричашмдошт моҳи сентябри соли 1996 миёни фармондеҳони оппозитсион ва баъзе аз масъулони баландпояи мақомоти қудратии ҳукумат як созишномае ба имзо расид, ки он бо номи «Пртоколи Ғарм» маъруф аст. Иброҳими Усмон, ки он замон дар ҳайати музокиротии ҳукумат аз афроди бонуфуз ба шумор меомад таъкид мекунад, ки аз ин созишнома роҳбарияти мухолифин баъдан огоҳ шуд. Вале худобиомурз Ҷалолиддини Маҳмуд, ҳамраиси Комиссиюни оташбас аз ҷониби Иттиҳоди Неруҳои Оппозисиони Тоҷик (Ҳаракати наҳзати исломии Тоҷикистон баъдан ба ИНОТ табдили ном карда буд) бо радди ин даъво мегуяд, ки аз ҷараёни имзои ин созишнома устод Нурӣ бохабар буд.
Фармондеҳи ИНОТ дар минтақаи Ғарм Мирзохуҷа Низомов, ки он замон аз ҷониби оппозитсион зери ин созишнома имзо гузошта ва чанде аз фармондеҳони дигар ҳам бо ташвиқи ӯ ҳамроҳияш карда буданд дар як суҳбаташ бо хабарнигори «Озодӣ» он лаҳзаҳоро чунин ёдоварӣ мекунад: «Мулоқот дар меҳмонхонаи ҳукумати ноҳия баргузор гардид. Рӯзҳои аввал он ниҳоят вазнин ҷараён мегирифт. Чунки аз ҳарду тараф:- ҳам нафарони мо ва ҳам нафарони ҳукуматӣ ҳамроҳ яроқ доштанд ва дар гирди хона низ ҳам бачаҳои мо ва ҳам бачаҳои аз ҷониби ҳукумат бо силоҳ, яъне мусаллаҳ истодагӣ буданд. Намояндагони СММ дар он ҷо буданд ҳамон нафаронаешон, ки дар минтақа буданд, аммо дар мулоқот ширкат надоштанд. Аз ҷониби мо дар ин мулоқот Абдунабӣ Сатторзода- узви ҳайати музокиротии ҷониби оппозисиюн ҳузур доштанд. Ва қариб тамоми ҳуҷҷату асноде, ки таҳия мешуданд аз ҷониби мо бо дастони Абдунабӣ Сатторзода дуруст мешуданд. Албатта дар асоси таклифу дархостҳои мо ҳамаи матнҳоро он кас омода мекарданд. Ба ҳангоми гуфтушунид гоҳо асабӣ мешудем гоҳо доду фарёду ҷанҷол ҳам мекардем. Як маротиба то ҳатто гуфтушуниди мо ба хотири як нафар аз генералҳои ҳукуматӣ, ки ҳоло номаш дар ёдам намондааст, қариб буд, ки қатъ шавад. Зеро дар ин миён, ки дар Ҷиргатол ҷангҳо идома мекард, ӯ хеста даъвоҳои нодуруст кард. Боз ба ҳар ҳол баъди як-ду соати танаффус, ки асабҳо ором шуданд мо боз идома додем. Хулоса, ки дар рӯзҳои аввал хело бо мушкилиҳои зиёд якдигарфаҳмӣ мекардем.
Аслан, то Оби гарм минтақа таҳти назорати мо қарор дошт. Танҳо дар дохили худи Ғарм як қисми ҳарбии Сӯҳроб Қосимов буд ва камтар қувваи дигар дар Тоҷикобод аз Горди раёсати ҷумҳурӣ мустақар буд, ки ҳамагӣ дар муҳосира қарор доштанд. Ин нерӯҳо аз ҳамон ҳудуди муайянашон баромада наметавонистанд, чунки қувваҳои оппозисиюн хеле нерӯҳои боқувват шуда таҷрибаи зиёд низ ҳосил карда буданд. Қувваҳои асосии мо дар Оби гарм истода буданд. Ба хотири он ки боз ягон нохушӣ ё фалокат рух надиҳад, қувваҳои ман дар болои кӯҳ дар Оби гарм ҷой гирифта буданд. Дар тарафи Тавилдара ҳам қувваҳои Мирзо Зиёев хело ҳаракатҳои хуб карда буд. Қувваҳои оппозисиюн аллакай дар Шугнов дохил шудагӣ буданд. Хело пешравиҳо назаррас буданд. Аммо як сухани устоди марҳум Сайид Абдуллоҳи Нурӣ ба ёдам меояд, ки мегуфт, сулҳу салоҳ ҳама вақт бояд дар ҳолати пешравиҳо шавад. Шахсе, ки пешравӣ надошта бошад сулҳи вай аз маҷбурӣ аст. Шумо, ки имрӯз пешравӣ доред, шумо имрӯз сулҳ карда истодаед гуфта буд дар яке аз сӯҳбатҳои худ.
Дар ҳақиқат вақте мо бори аввал Протоколи оташбасро дар Ғарм имзо кардем, розигии роҳбариятро ман нагирифта будам. Чунки ман фикр мекардам, ки мумкин дар ҳамон лаҳзаҳо онҳо барои гуфтушунид розӣ нашаванд. Ва пештар ҳам, ки баъзе вақтҳо дар ин масъалаҳо сӯҳбат мекардам бо мухобира мегуфтанд, ки вазифаи қумандон бурдани музокирот нест, вазифаи қумандон ҷанг аст, аммо ба ҳар сурат шояд ман дуруст карда будам ё нодуруст карда будам вале як чизро аниқ медонистам, ки оқибати ҳамаи ҷанг, аз ҷумла ҷанги мо ҳам сулҳ аст. Ва аз ин рӯ бояд ақли худро низ кор мефармудам ва танҳо ба силоҳ такя бояд намекардам. Ва бинобар ин ҳис кардам, ки гуфтушунид ҳам барои ман даркор аст. Ва дар қисми сиёсат ҳам камубеш кор кардани ман даркор аст.
Ин ҷо ман дар бораи тарсидан ё натарсидани онҳо чизе гуфта наметавонам. Чунки роҳбари мо устод Сайид Абдуллоҳи Нурӣ бисёр одами ботамкин ва оқилу доно буданд. Ҳис мекунам, ки он кас ҳам аз сулҳу салоҳ кардани мо ва протоколи оташбас кардани мо дарк карда буд, ки дар дохил агар онҳое, ки ҷанг мекунанд ба сулҳу салоҳ оянд онгоҳ онҳо чора надоштанд ва маҷбур мешуданд ба ин итоат кунанд ба ин чиз бештар ва зиёдтар аҳамият диҳанд. Ва дар воқеъ агар исботи фикр ҳам, ки хоҳед ҳамаи гуфтушунидҳо ва музокиротҳо, ки то ин вақт миёни ҳукумат ва мухолифин ҷараён дошт баъди ҳамин протоколе, ки дар Ғарм омода шуд як каме ба таҳрик даромад. Аммо бо вуҷуди имзои Протоколи Ғарм ман даст рӯи даст нанишастам. Азбаски бархе аз бародарҳоямон муқобили ин протокол баромада ман ҳамроҳ бо Абдунабӣ Сатторзода барои фаҳмонидан ба Афғонистон рафтам. Дар Афғонистон Шӯрои Наҳзати исломии Тоҷикистон баргузор гардид. Ман дар ин ҷаласа, ки тақрибан аз шаши бегоҳ то шаши саҳар идома дошт фаҳмонидам, суханронӣ кардам. Шоҳид Абдунабӣ Сатторзода ҳастанд, ки дар он ҷо чӣ қадар ҷангу ҷанҷолҳо доштем. Дар ин Шӯро ман исбот кардам, ки он чи мо кардаем дуруст аст. Баъди вай боз Тоҷикистон омадам. Боз гапу ҳарфҳо зиёд шуданд ва даъват ба Эрон шудам. Рафта дар Эрон ҳам фаҳмонидам, ки он чи ки ман имзо кардам онро дуруст мешуморам. Баъди ин протокол ба ростӣ сару садоҳои мухталиф зиёд буданд. Маро дар аввал бисёрии рафиқҳо дастгирӣ накарданд, ки сулҳ кардаам. Баъд, баъди муддатҳо боз дастгирӣ карданд. Аммо онҳое, ки ҳамроҳи мо буданд, ҳамеша розӣ буданд».
Поёни бахши дуюми Давраи севвум….